Nederland: onteigenen boeren kan stikstofcrisis voor 2025 oplossen

Een dergelijke operatie vergt uitkoop van honderden boeren, en kost de overheid naar schatting 2 tot 3 miljard euro. Ontnemen van boerenland ligt politiek zeer gevoelig, maar is volgens de deskundigen juridisch vrij eenvoudig omdat daarvoor geen nieuwe wetgeving ontwikkeld hoeft te worden. Via de onteigeningswet kan grond aan boeren worden onttrokken. De bestemming van het land moet daarvoor van agrarisch gebruik worden aangepast in natuur. De rechter moet hiervoor toestemming verlenen.

Nederland belandde in 2019 in een stikstofcrisis nadat de Raad van State oordeelde dat te weinig was gedaan om de stikstofneerslag terug te dringen. Die tast de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater en van natuurgebieden aan. Om verdere natuurschade te voorkomen, werden honderden (bouw)projecten stilgelegd. Met name boeren dicht bij kwetsbare Natura 2000-gebieden zorgen voor een te hoge stikstofuitstoot.

Sinds 1 juli geldt de Stikstofwet die bepaalt dat in 2030 de helft van ‘stikstofgevoelige’ natuur gezond moet zijn, en vijf jaar daarna bijna driekwart ten opzichte van 2019. Om de uitstoot omlaag te brengen, is de maximale snelheid op snelwegen verlaagd tot honderd kilometer per uur en zijn regelingen bedacht die boeren de mogelijkheid bieden te stoppen tegen betaling. De resultaten vallen tegen: niet 500 maar 280 varkenshouders zijn gestopt. Twee derde van de geschatte stikstofreductie werd hierdoor niet gerealiseerd.

De onteigeningsprocedure kan op drie niveaus worden gestart: via gemeente, provincie of Rijk. In een planologisch besluit, zoals een bestemmingsplan of een inpassingsplan, wordt gemotiveerd waarom onteigening nodig is. Als de boer het niet eens is met het plan, kan hij bij de Raad van State in beroep gaan. Die controleert of het plan goed onderbouwd is. Als dat niet het geval is, moet het terug naar de tekentafel.

„De onteigening gaat bijna altijd door”, zegt Jacques Sluysmans, hoogleraar onteigeningsrecht aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Sluysmans wordt door de rechtbank opgeroepen als deskundige in onteigeningszaken en heeft een advocatenkantoor gespecialiseerd in onteigening. Het onteigeningstraject zelf duurt gemiddeld twee tot drie jaar, zegt hij.

De boer mag er volgens de wet financieel niet op achteruitgaan; hij krijgt volledige ‘schadeloosstelling’. Stallen en grond worden opgekocht, en als hij elders in het (buiten)land verder wil, worden verhuis- en verbouwingskosten vergoed. Boeren die stoppen, ontvangen een vergoeding voor inkomensschade, zegt Sluysmans.
Volgens de deskundigen zou de overheid kunnen beginnen met onteigenen van boerenland dicht bij Natura 2000-gebieden, zoals in Overijssel, Gelderland en Noord-Brabant. Door een kleine honderd zeer intensieve boeren te onteigenen wordt het stikstofprobleem grotendeels opgelost, zegt rentmeester-taxateur Handert Scheffer, die boeren en particulieren bijstaat in onteigeningszaken en regelmatig als deskundige door de rechtbank wordt opgeroepen. Hij schat de kosten op zo’n 2 tot 3 miljard euro en vindt ruimhartige vergoeding op z’n plaats. „De overheid wil bij stoppersregelingen altijd voor een dubbeltje op de eerste rang, maar dit is emotioneel zeer ingrijpend voor boeren.”

De deskundigen vinden het opvallend dat het demissionaire kabinet de weg naar onteigening lijkt te mijden. Hoogleraar Sluysmans: „Het is een zeer gebaand traject zonder onneembare juridische obstakels.” René Hoogmoed, rentmeester-taxateur en oud-voorzitter van het Register Deskundigen Onteigening en Bestuursrechtelijke Schadevergoeding: „Het lijkt wel of het kabinet wacht op een advies van een onafhankelijke commissie om over te gaan tot onteigening voor natuuraanleg, zodat er meer politieke legitimiteit is.”

Het ministerie van Landbouw laat per mail weten onteigenen te zien als „één van de instrumenten die ingezet kunnen worden om stikstofreductie te realiseren”. Sjaak van der Tak, leider van boerenorganisatie LTO zegt dat het toekomstige kabinet terughoudend moet zijn met onteigening en dat slechts in een „enkel geval” grond onttrokken mag worden aan boeren.